تحليل عوامل آسيب پذيري شهر در برابر زلزله مطالعة موردي: منطقة 4 تهران

 

چكيده

ايران يكي از زلزله‌خيزترين كشورهاي دنيا محسوب مي‌شود و شهرهاي آن در رابطه با اين پديده طبيعي آسيب‌هاي فراوان ديده‌اند. ايران به سبب موقعيت جغرافيايي خود همواره در معرض انواع سوانح طبيعي مي‌باشد که هر از گاهي بخشهاي مختلفي از آن را تحت تأثير قرار داده و اثرات زيان‌باري به جاي مي‌گذارد. واقع شدن ايران بر روي کمربند زلزله خيز آلپ- هيماليا موجب شده است که رخداد زمين لرزه به عنوان يکي از بلايايي كه بيشترين آسيب را در کشور به وجود مي‌آورد، مطرح گردد. چنين رخدادي همواره سبب تغييرات زياد محيطي شده و خسارت‌هاي فراواني بر جاي مي‌گذارد.

خطر زمين لرزه در شهر تهران به واسطة موقعيت جغرافيايي و زمين ساختي، وجود گسل‌هاي متعدد در اطراف آن، وقوع زلزله‌هاي مخرب تاريخي متعدد در محدودة آن و ساير شواهد تکتونيکي و زمين شناختي، بسيار بالا ارزيابي مي‌شود. نگاهي به تاريخچة زمين لرزه‌هاي ايران نشان مي‌دهد که تهران با نام قديمي‌‌‌ري چندين بار در زمين لرزه‌هاي بزرگ تاريخي ويران شده است. علي رغم فعال بودن پهنة تهران و ثبت زمين لرزه‌هاي متعدد بزرگ و کوچک در اين پهنه، در قرن حاضر زمين لرزه‌هاي مخربي در اين گستره رخ نداده است و اين نبود لرزه‌اي را بايد نشانه‌اي از تجمع انرژي در زمين دانست که احتمال وقوع زمين لرزه‌اي ويرانگر را افزايش مي‌دهد.

منطقة 4 تهران طي سه دهه اخير با ميانگين رشد جمعيت سالانه‌اي بيش از کل تهران رو به رو بوده و جزء مناطق جمعيت‌پذير محسوب مي‌شود. اين منطقه از نظر بافت اقتصادي - اجتماعي و فرهنگي ساکنان آن از تنوع قابل توجهي برخوردار است. از يک سو در اين منطقه نواحي و محله‌هايي چون خاک سفيد و شميران نو ديده مي‌شوند که محل سکونت تهيدست‌ترين و کم درآمدترين اقشار اجتماعي شهر تهران به شمار مي‌روند. در اين محله‌ها تراکم واحدهاي مسکوني، بافت ريز و در هم تنيده فضاهاي مسکوني، کم سوادي و بي‌سوادي، بعد خانوار بزرگتر از منطقه و شهر و تراکم نفر در هر واحد مسکوني ديده مي‌شود. از سوي ديگر محله‌ها و ناحيه‌هايي چون پاسداران و تهرانپارس هم در کنار محله‌هاي پيشين ديده مي‌شود که ساکنان آن بر عکس شاخص‌هاي قبلي يعني فضاي مطلوب شهري، خانه‌هاي درشت بافت، گذرهاي بسامان، درآمد سرانه بالا و ... بهره‌مندند. به دليل وجود اين افتراق مکاني و تفاوت هاي اجتماعي، اقتصادي و کالبدي در منطقة 4 ، اين منطقه مي تواند نمونة مناسبي براي ارزيابي و تحليل ميزان تأثير عوامل مختلف بر آسيب پذيري شهري در برابر زلزله مطرح گردد.

شهرها به علت دارا بودن شالودة و ويژگي هاي متفاوت از ديگر سكونتگاه هاي انساني، در صورت بي توجهي به اصول همه جانبه اي كه مستلزم استقرار شهر در مكاني خاص باشد، مي‌‌‌توانند نقاط زيستي بالقوه خطرناكي جهت بحران زايي در صورت بروز حوادث طبيعي باشند. شهرها داراي كالبدي هستند كه اين كالبدها هر كدام يك فعاليت را در خود جاي داده اند و مجموع آنها فضاي شهري را مي‌‌‌سازند و به آن هويت مي‌‌‌بخشند.

امروزه در نگرش هاي نوين برنامه ريزي مديريت بحران‏، مديريت ريسك - بحران به عنوان نگرش برتر مورد توجه بوده كه در آن رويكرد به زلزله از خطر به آسيب پذيري و از واكنش به پيش كنش و از يك پديدة يك بعدي به يك مقولة همه جانبه تغيير يافته است. بنابراين بحران زلزله به عنوان بخشي از زندگي روزمره در آمده كه به خودي خود نتايج نامطلوبي در پي ندارد بلكه آنچه از اين پديده يک فاجعه مي‌‌‌سازد، عدم پيشگيري از تأثير آن و عدم آمادگي جهت مقابله با عواقب آن است.از آنجايي كه بررسي و تصميم گيري در مسايل همه جانبه اي مانند زلزله كه پيامدهاي آن تمام جوانب شهر را در بر مي‌‌‌گيرد، تحليل بر مبناي يك عامل از كارايي لازم برخوردار نبوده و لازم است مجموعه اي از عوامل با توجه به اهميت هر يك از آنها در نظر گرفته شوند. ازاين رو در اين پژوهش از مدل هاي نوين برنامه ريزي مانند مدل فرايند تحليل سلسله مراتبي ( AHP ) و تکنيک تجزيه و تحليل استراتژيک (SWOT ) كه داراي اين قابليت هستند، استفاده شده است.

بررسي نتايج به دست آمده از اين پژوهش نشان مي‌‌‌دهد كه عوامل مختلف، مي‌‌‌توانند تأثير گذاري متفاوتي در خسارات ناشي از زلزله داشته باشند، به طوري كه تأثير عوامل محيطي مانند فاصله از گسل، جنس خاک، درصد شيب و پايداري آن بيشتر از ساير عوامل است. عوامل كالبدي- فضايي نظير نوع مصالح، عمربنا، تراكم ساختماني، فاصله از فضاي باز و سازگاري كاربري ها و ... در تشديد تلفات و تخريب رخداد زلزله بعد از عوامل محيطي در سطح دوم تأثير گذاري قرار دارند. همچنين تأثير گذاري عوامل اجتماعي - اقتصادي از جمله تراكم خالص مسكوني، تراكم جمعيتي و دسترسي به زيرساخت هاي شهري را هم نمي‌‌‌توان در آسيب پذيري منطقة شهري در برابر زلزله انكار كرد. عوامل مديريتي - نهادي (مراحل مختلف مديريت بحران شامل عمليات امداد، نجات و اسكان) نظير وجود اماكن اسكان موقت و نزديكي به ايستگاه هاي آتش نشاني هم در رتبه هاي بعدي تشديد خسارات و تلفات ناشي از زلزلة احتمالي دارند.

نتيجة حاصل از مطالعه موردي منطقة 4 در كاهش آسيب پذيري شهرها مي‌‌‌تواند منجر به درس هايي در آمادگي و برنامه ريزي در برابر زلزله با استفاده از ابزار و نرم افزارهاي مناسب باشد. اهداف بلند مدت زماني محقق خواهند شد كه ايمني شهر در برابر خطرات زلزله به عنوان يك هدف در تمامي‌‌‌سطوح برنامه ريزي ( از آمايش سرزمين تا معماري) مد نظر قرار گيرد، كه سطح مياني يعني شهرسازي و برنامه ريزي شهري مي‌‌‌تواند از كارآمد ترين سطوح برنامه ريزي براي كاهش آسيب پذيري در برابر زلزله باشد. برنامه ريزي شهري با تكيه بر شرايط اجتماعي، اقتصادي، كالبدي و زيست محيطي، ابزارهايي را در جهت بهبود محبط اتخاذ مي‌‌‌كند. تعيين حريم نواحي خطرناك، تدوين ضوابط و مقررات خاص تراكم ها و كاربري ها، تفكيك اراضي، توجه ويژه به نقش فضاهاي باز و دسترسي ها، در نظر گرفتن اصول توده – فضا، همجواري و سازگاري كاربري ها از جمله تمهيدات برنامه ريزي شهري موثر در ارزيابي و كاهش آسيب پذيري در مناطق شهري هستند.

واژه هاي كليدي: برنامه ريزي شهري، زلزله، آسيب پذيري، مديريت بحران، منطقة 4 تهران

فهرست مطالب

عنوان صفحه

 

فصل اول : کليات تحقيق

1-1 مقدمه.. 1

1-2- بيان مسأله.. 2

1-3- اهميت و ارزش پژوهش.. 5

1-4- پيشينة پژوهش.. 7

1-5- اهداف پژوهش.. 15

1-6- فرضيات و سؤالات پژوهش.. 15

1-7- تكنيك‌هاي پژوهش.. 16

1-8- روش جمع آوري اطلاعات.. 17

1-9- محدوديت‌هاي پژوهش.. 18

1-10- کاربرد نتايج پژوهش.. 18

1-11- قلمرو مكاني پژوهش.. 19

فصل دوم: مباني، مفاهيم و ديدگاه‌هاي نظري

2-1-مقدمه.. 21

2-2- تعاريف و مفاهيم.. 22

2-2-1- بلاياي طبيعي.. 22

2-2-2- بحران.. 23

2-2-3- شرايط اضطراري.. 23

2-2-4- پايداري.. 24

2-2-5- ظرفيت.. 24

2-2-6- آسيب پذيري.. 24

2-2-8- ريسک، احتمال خطر يا خطر پذيري.. 25

2-2-9- خطر.. 25

2-3- ايمني شهري.. 27

عنوان صفحه

2-4- اثرات سانحه زلزله بر انسان.. 27

2-5- بررسي اثرات سوانح.. 28

2-5-1- بررسي اثرات محيطي سوانح.. 28

2-5-2- بررسي اثرات بهداشتي و درماني سوانح.. 28

2-5-3- اثرات اجتماعي سوانح.. 29

2-5-4- اثرات اقتصادي سوانح.. 29

2-5-5- بررسي اثرات مديريتي و اجرايي سوانح.. 32

2-5-6- تأثير سوانح بر مديران جامعه.. 32

2-5-7- فروپاشي سازمان‌هاي رسمي.. 33

2-5-8- وارد آمدن خسارت به تسهيلات و زير ساخت‌هاي يك جامعه 33

2-5-9- از هم گسيختن سيستم حمل و نقل.. 33

2-6- مديريت بحران.. 34

2-6-1- چرخة مديريت بحران.. 35

2-6-1-1- چرخه مديريت بحران چهار قسمتي.. 35

2-6-1-1-2- چرخة مديريت بحران شش قسمتي.. 36

2-7- مراحل و فرايند هاي مديريت بحران.. 37

2-7-1- امكانات جستجو، نجات و امداد.. 37

2-7-2- امكانات امداد پزشكي- بهداشتي اضطراري.. 37

2-7-3- اسكان اضطراري و موقت.. 37

2-7-4- حمل و نقل و ترافيك اضطراري.. 38

2-8- ديدگاه‌هاي نظري آسيب‌پذيري نسبت به مخاطرات طبيعي.. 38

2-8-1- ديدگاه زيستي - فيزيکي.. 39

2-8-2- ديدگاه ساخت اجتماعي.. 40

2-8-3- ديدگاه ترکيبي.. 42

2-9- مديريت آسيب‌پذيري؛ ريسك- بحران (رويكرد غالب).. 48

2-10- نقش برنامه‌ريزي شهري در كاهش آسيب‌پذيري ناشي از زلزله50

 

عنوان صفحه

2-11- اهداف كلي در مناطق زلزله خيز.. 51

2-12- توجه به اصل لزوم برنامه ريزي منطقه اي .. 53

2-13- انتخاب مکات شهر وتوسعه هاي جديد در محل مناسب .. 53

2-14- موقعيت جغرافيايي شهر.. 53

2-15- ساختار شهر.. 54

2-16- بافت شهر.. 54

2-17- فرم شهر.. 57

2-18- کاربري اراضي شهري.. 57

2-19- تراکم‌‌هاي شهري.. 60

2-19-1- گروه اول.. 61

2-19-2- گروه دوم.. 61

2-19-3- گروه سوم.. 61

2-19-4- گروه چهارم.. 62

2-20- شريان‌هاي حياتي.. 62

2-21- ايستگاه‌هاي آتش نشاني.. 63

2-22- دسترسي به فضاهاي باز عمومي.. 64

2-23- دسترسي به شبکه معابر.. 64

2-24- راهبرد‌هاي برنامه‌ريزي کاهش خطرات ناشي از زلزله.. 65

2-25-1- کاهش تراکم جمعيتي بافت‌هاي موجود..65

2-26-2- کاهش تراکم ساختماني.. 65

2-26-3 منطقه بندي.. 66

2-26-4- پهنه‌بندي در خدمت كاربري زمين.. 66

2-26-5- ريز پهنه‌بندي جهت كاربري زمين.. 67

2-26-6- پروانه ساخت و پروانه استقرار كاربري.. 69

2-27- 8-تعيين مقررات فضاي آزاد (باز).. 69

2-27-9- مقررات ساختماني.. 70

2-27-10- جمع آوري و يكي كردن قطعات زمين.. 70

عنوان صفحه

2-28-1-مديريتبحراندرژاپن.. 71

2-28--1-2- درس‌هايي از زلزله بزرگ هانشين.. 72

2-28-1-3- اقدامات اجرايي جهت بازسازي ناشي از زلزله در ژاپن 72

2-28-1-4- استراتژي بازسازي در ژاپن.. 74

2-28-2 - هند( تجربه گجرات هند).. 75

2-28-2-1- موارد مورد توجه در بازسازي.. 75

2-28-2-2- استراتژي بازسازي ناشي از زلزله.. 76

2-28-2- 3- نقش سازمان‌هاي غير دولتي در بازسازي گجرات.. 76

2-28-2-4- ساختارهاي مهم در بازسازي‌هاي ناشي از زلزله.. 77

2-28-2-5 - مسائل و نكات مورد توجه در بازسازي‌هاي جديد.. 77

2-28-2- 6- تخصيص اعتبارات.. 78

2-28-2-7- آموخته‌ها و نتايج زلزلة گجرات.. 78

2-28-3- تركيه.. 78

2-28-3-1- باز سازي تأسيسات زير بنايي ناشي از زلزله.. 79

2-28-3-2- اقدامات انجام گرفته در روند بازسازي در تركيه.. 80

2-28-3-3- طراحي مقاومت در برابر زمين لرزه با تعمير تأسيسات زير بنايي 80

2-29- ساختار اصلي طرح مديريت بحران.. 81

2-30- مديريتبحراندر ايران.. 84

2-31- روش شناسي پژوهش.. 90

2-31-1- گردآوري داده ها ............................ 91

2-31-2- آزمون فرضيه ها ............................. 92

2-32-3- تجزيه وتحليل اطلاعات .......................... 93

2-33- جمع بندي و نتيجه گيري.. 93

فصل سوم :‌معرفي محدودة مورد مطالعه

3-1-مقدمه........................................... 96

3-2- معرفي موقعيت منطقة 4 در کلانشهرتهران.............. 97

عنوان صفحه

3-3- بررسي روند توسعة تاريخي منطقه.. 98

3-3-1- دوره قاجاريه و قبل از آن.. 98

3-3-2- دورة پهلوي اول.. 98

3-3-3- دورة پهلوي دوم.. 99

3-4- ويژگي هاي طبيعي وجغرافيايي منطقه.. 100

3-4-1- پارک‌ جنگلي لويزان.. 100

3-4-2- رودخانة جاجرود و درياچة سد لتيان.. 101

3-4-3- ارتفاعات و رودخانة سرخه حصار.. 101

3-4-4- موقعيت منطقه در ارتباط با گسل هاي تهران.. 101

3-4-5- شيب و پايداري منطقه.. 104

3-4-6- منابع آب‌هاي زيرزميني.. 105

3-4-7- بررسي نحوة دفع آب‌هاي سطحي.. 106

3-5- بررسي وضعيت كالبدي- فضايي منطقه.. 107

3-5-1- کليات نحوه استفاده از زمين.. 107

3-5-2- کاربري‌‌هاي مهم و شاخص در سطح منطقه.. 107

3-5-2-1- کاربري مسکوني.. 107

3-5-2-2- کاربري نظامي.. 109

3-5-2-3- کاربري صنعتي109

3-5-2-4- پارک جنگلي، فضاي سبز و باغات.. 109

3-5-2-5- کاربري خدمات عمومي‌‌‌‌110

3-5-2-6- کاربري‌هاي با عملکرد فرامنطقه‌اي.. 110

3-5-3- بررسي وضع موجود کاربري اراضي به تفکيک ناحيه.. 112

3-5-3-1- ناحية 1. 112

3-5-3-2- ناحية 2. 113

3-5-3-3- ناحية 3. 114

3-5-3-4- ناحية 4. 115

3-5-3-5- ناحية 5. 116

عنوان صفحه

3-5-3-6- ناحية 6. 117

3-5-3-7- ناحية 7. 118

3-5-3-8- ناحية 8.................................... 119

3-5-3-9- ناحية 9. 120

3-6- بررسي وضعيت جمعيتي و اجتماعي منطقة 4............. 124

3-6-1- جمعيت و خانوار................................ 124

3-6-2- ترکيب سني و جنسي جمعيت......................... 124

3-7- بررسي وضعيت اقتصادي منطقه................. .....126

3-7-1- بررسي ويژگي هاي اجتماعي- اقتصادي منطقه به تفکيک ناحيه 128

3-6-1-1- ناحية 1.................................. ...128

3-6-1-2- ناحية 2................................... . 129

3-6-1-3- ناحية 3.......................................................... 130

3-6-1-4- ناحية 4.................................. 131

3-6-1-5- ناحية5 .................................... 132

3-6-1-6- ناحية 6 ................................... 133

3-6-1-7- ناحية 7.................................... 134

3-6-1-8- ناحية8..................................... 135

3-6-1-9- ناحية9..................................... 136

3-7-1- وضعيت حمل و نقل و شبکه هاي ارتباطي................................ 137

3-7-2- ميزان توليد و جذب سفر در منطقه........................................ 137

3-7-3- ايستگاه هاي مترو واقع در منطقة 4......... ..... 137

3-8- جمع بندي و نتيجه‌گيري.......................... ....139

فصل چهارم:‌بررسي شاخصهاي وضع موجود

4-1- مقدمه.......................................... 141

4-2- عوامل موثر بر آسيب پذيري شهري.................. 141

4-2-1- عوامل محيطي................................... 144

عنوان صفحه

4-2-1-1- فاصله از گسل.............................. 144

4-2-1-2- جنس خاک و استعداد روانگرايي................ 145

4-2-1-3- پايداري شيب‌ها............................. 146

4-3- عوامل کالبدي – فضايي........................... 147

4-3-1- کاربري اراضي و همجواري آنها از نظر سازگاري..... 148

4-3-2- فرسودگي بافت................................. 149

4-3-2-1-عمر بناها................................... 150

4-3-2-2- دانه‌بندي و تعداد طبقات..................... 151

4-3-2-3- نوع مصالح.......................................................................................... 152

4-3-3- شبکة ارتباطي (وضعيت دسترسي‌ها)................. 153

4-3-4- اندازة قطعات................................. 157

4-3-5- فاصله از فضاهاي باز.......................... 159

4- 4- عوامل اجتماعي و اقتصادي....................... 160

4-4-1- تراکم ساختماني............................... 161

4-4-2- تراکم ناخالص جمعيت............................ 163

4-4-3- تراكم خالص مسكوني............................ 165

4-4-4- تراكم نفر در واحد مسكوني..................... 167

4-4-5- تعداد اتاق در اختيار نفر..................... 168

4-5- عوامل مديريتي .................................. 168

4-5-1- وجود اماکن اسکان موقت........................ 168

4-5-2- نزديکي به ايستگاه آتش نشاني.................. 170

4-5-3- دسترسي به مراكز دولتي ......................... 171

4-6- جمع بندي و نتيجه گيري........................ ....173

فصل پنجم : تجزيه و تحليل

5-1-مقدمه....................................... .....175

5-2- ايجاد ساختار سلسله مراتبي........................ 178

عنوان صفحه

5-2-1- محاسبة ضريب اهميت معيارها وزير معيارها........ 179

5-2-2- عوامل محيطي................................... 180

5-2-3- عوامل کالبدي- فضايي......................... 181

5-2-4- عوامل اجتماعي – اقتصادي..................... 182

5-2-5- عوامل مديريتي................................ 184

5-2-6- محاسبة ضرايب اهميت گزينه ها................... 185

5-2-6-1- گزينه خطر پذيري کم......................... 186

5-2-6-3- گزينه خطرپذيري متوسط ...................... 187

5-2-6-4- گزينة خطر پذيري زياد....................... 190

5-2-6-5- گزينة خطر پذيري بسيار زياد................. 191

5-2-7- محاسبة امتياز نهايي گزينه ها................... 194

5-2-8- بررسي سازگاري در قضاوت ها.................... 195

5-9- جمع بندي و نتيجه‌گيري............................. 196

فصل ششم : اثبات فرضيه، نتيجه‌گيري و پيشنهادات

6-1- مقدمه......................................... 198

6-2- آزمون فرضيه‌ها................................. 199

6-3-1- فرضية اول................................... 199

6-3-2- فرضية دوم................................... 202

6-3-3- فرضية سوم................................... 209

6-4- نتيجه گيري و ارائة پيشنهادات .................. 215

پيوست ها........................................... 221

منابع و مأخذ....................................... 235

فهرست جدول‌ها

عنوان صفحه

جدول شمارة 2-1- اثرات محيطي سوانح ................... 30

جدول شمارة 2-2- اثرات اجتماعي سوانح ................ 31

جدول شمارة 2-3- اثرات اقتصادي سوانح ................ 32

جدول شمارة 2-4- اثرات سوانح بر تسهيلات و زير ساخت هاي يک جامعه 33

جدول شمارة 2-7- چارچوب ديدگاه زيستي- فيزيکي ......... 44

جدول شمارة 2-8- چارچوب ديدگاه ساخت اجتماعي ........ 46

جدول شمارة 2-9- چارچوب ديدگاه ترکيبي ............... 47

جدول شمارة 2-10- تغيير نگرش هاي مديريت بحران ......... 50

جدول شمارة 2-12- ارزيابي الگوهاي مختلف قطعه بندي هنگام و بعد زلزله 55

جدول شمارة 2-13- رابطه نسبت سطوح ساخته شده به کل قطعه و درجه آسيب پذيري 56

جدول شمارة 2-14- رابطه اندازه قطعه ها و درجه آسيب پذيري 56

جدول شمارة 2-15- رابطه درجه آسيب پذيري و انواع بافتهاي شهري 56

جدول شمارة 2-17- بررسي تجارب کشورهاي توسعه يافته در کاهش اثرات زمين لرزه و مقابله با آن....................................... 82

جدول شمارة 2-18- بررسي تجارب ايران و ساير کشورهاي در حال توسعه در کاهش اثرات زمين
لرزه............................................... 83

جدول شمارة 3-1- جمعيت، وسعت و خانوار منطقه 4 در مقايسه با کلانشهر تهران97

جدول شمارة 3-2- گسل هاي عمده و فعال در گستره تهران بزرگ..... 102

جدول شمارة 3-3- شاخص هاي مسکن در منطقة 4 تهران ...... 108

جدول شمارة 3-4- کاربري هاي اراضي منطقة 4 در وضع موجود 111

جدول شمارة 3-5- پراکنش کاربري اراضي شهري در منطقه به تفکيک ناحيه 121

جدول شمارة 3-6- روند رشد جمعيت منطقة 4 در مقايسه با شهر تهران 124

جدول شمارة 3-7- ترکيب سني و جنسي جمعيت در منطقة 4 تهران 125

جدول شمارة 3-8- شاخص هاي اقتصادي جمعيت ساکن در منطقه 127

جدول شمارة 3-9- تعداد جمعيت غير فعال ساکن در منطقه... 127

جدول شمارة 3-10- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 1.... 129

جدول شمارة 3-11- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 2.... 130

عنوان صفحه

جدول شمارة 3-12- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 3.... 131

جدول شمارة 3-13- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 4.... 132

جدول شمارة 3-14- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 5.... 133

جدول شمارة 3-15- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 6.... 134

جدول شمارة 3-16- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 7.... 135

جدول شمارة 3-17- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 8.... 136

جدول شمارة 3-18- مشخصات اجتماعي- اقتصادي ناحية 9.... 137

جدول شمارة 3-19- وضعيت حمل و نقل و ترافيک در منطقة 4 تهران 138

جدول شمارة 4-1- عوامل موثر بر آسيب پذيري شهري در برابر زلزله 142

جدول شمارة 4-2- گسل هاي موجود و حرائم آنها در منطقة 4 145

جدول شمارة 4-3- نوع و جنس خاک در محدودة منطقة 4 ..... 146

جدول شمارة 4-4- شيب منطقه بر حسب مساحت و درصد ...... 147

جدول شمارة 4-5- مساحت کاربري اراضي منطقه بر حسب نوع سازگاري 149

جدول شمارة 4-6- تعداد واحد هاي مسکوني برحسب عمر بنا. 150

جدول شمارة 4-7- تعداد واحد هاي مسکوني برحسب تعداد طبقات 151

جدول شمارة 4-8- تعداد واحد هاي مسکوني برحسب کيفيت بنا152

جدول شمارة 4-9- مشخصات معابر مورد نياز در شهرهاي زلزله خيز 154

جدول شمارة 4-10- مشخصات معابر منطقه بر حسب طول و عرض156

جدول شمارة 4-11- مشکلات موجود از نظر دسترسي براي اطفاي حريق 157

جدول شمارة 4-12- اندازة قطعات مسکوني در منطقه....... 158

جدول شمارة 4-13- تراکم ساختماني در منطقه............ 162

جدول شمارة 4-14- تراکم ناخالص جمعيت در منطقه ........ 164

جدول شمارة 4-15- تراکم خالص مسکوني در منطقه ........ 166

جدول شمارة 4-18- فهرست فضاهاي تخليه امن منطقه اي موجود در منطقه 169

جدول شمارة 4-19- فهرست اماکن و فضاهاي تخليه امن پيش بيني شده در منطقه 169

جدول شمارة 5-1- فرايند ساختار سلسله مراتبي........... 178

جدول شمارة 5-2- ماتريس مقايسة دودويي معيارها ....... 179

جدول شمارة 5-3- ماتريس مقايسة دودويي زير معيارهاي محيطي 181

جدول شمارة 5-4- ماتريس مقايسة دودويي زير معيارهاي کالبدي- فضايي 182

جدول شمارة 5-5- ماتريس مقايسة دودويي زير معيارهاي اجتماعي- اقتصادي 183

جدول شمارة 5-6- ماتريس مقايسة دودويي زير معيارهاي مديريتي 185

جدول شمارة 5-7- امتياز نهايي گزينه با خطر پذيري کم 186

جدول شمارة 5-8- امتياز نهايي زيرمعيارها در ارتباط با خطر پذيري کم 186

جدول شمارة 5-9- امتياز نهايي زيرمعيارها در ارتباط با خطرپذيري متوسط 188

جدول شمارة 5-10- امتياز زير معيارها در ارتباط با خطرپذيري زياد 190

جدول شمارة 5-10- امتياز زيرمعيارها در ارتباط با خطر پذيري بسيار زياد 192

جدول شمارة 5-11- جمعيت و مساحت نواحي آسيب پذير به دست آمده از روش AHP 194

جدول 6-1- ميزان خطر پذيري نواحي منطقه بر حسب وزن، جمعيت و مساحت 199

جدول 6-3- ميزان خطر پذيري نواحي منطقه بر حسب وزن، جمعيت و مساحت 203

جدول 6-4 رابطة همبستگي بين متغيرهاي تراکم هاي جمعيتي وساختماني با ساير متغيرها.................................................... 205

جدول 6-5- ميزان خطرپذيري نواحي به ازاي گزينه هاي مختلف 209

جدول 6-6- رابطة همبستگي بين متغيرهاي فرضيه سوم ........ 209

 

فهرست شكل‌ها

عنوان صفحه

شکل شمارة 1-2- موقعيت جغرافيايي منطقة 4 تهران ........ 20

شكل شمارة 2-3- ساختار مديريت بحران کشور.............. 85

شكل شمارة 2-4- فرايند انجام پژوهش.................... 95

شکل شمارة 3-1- موقعيت منطقة 4 در کلانشهر تهران ........ 97

شکل شمارة 3-2- موقعيت گسل هاي اطراف تهران ............ 104

شکل شمارة 3-3- طبقه بندي شيب در منطقة 4 تهران ....... 105

شکل شمارة 3-4- موقعيت مسيل هاي موجود در منطقة 4 تهران 106

شکل شمارة 3-5- کاربري اراضي منطقه در وضع موجود ...... 110

شکل شمارة 3-6- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 1..... 112

شکل شمارة 3-7- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 2..... 113

شکل شمارة 3-8- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 3..... 114

شکل شمارة 3-9- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 4..... 115

شکل شمارة 3-10- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 5.... 116

شکل شمارة 3-11- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحية 6 ... 117

شکل شمارة 3-12- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحبة 7 ... 118

شکل شمارة 3-13- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحبة 8 ... 119

شکل شمارة 3-14- پراکنش کاربري اراضي شهري ناحبة 9 ... 120

شکل شمارة 3-15- موقعيت شبکه هاي ارتباطي منطقة 4 ..... 139

شکل شمارة 4-1- پراکنش سازگاري کاربري ها در منطقة 4 تهران 149

شکل 4-2- وضعيت فرسودگي بافت در منطقه ............... 153

شکل 4-3- وضعيت شبکه هاي ارتباطي در منطقه .......... 157

شکل 4-4- اندازة قطعات در منطقه ..................... 159

شکل 4-5- فاصله از فضاهاي باز در منطقه ............. 160

شکل 4-6- وضعبت تراکم ساختماني در منطقه ............. 162

شکل 4-7- وضعبت تراکم جمعيتي در منطقه ................. 164

عنوان صفحه

شکل 4-8- تراکم خالص مسکوني در منطقه................. 166

شکل 4-11- موقعيت مراکز آتش نشاني و شعاع عملکردي آنها 171

شکل 5-2- محدودة نواحي با خظر پذيري کم ............... 187

شکل 5-3- محدودة نواحي با خظر پذيري متوسط ............ 189

شکل 5-4- محدودة نواحي با خظر پذيري زياد ............. 191

شکل 5-5- محدودة نواحي با خظر پذيري بسيار زياد ....... 193

شکل 5-7- پهنه بندي کلي آسيب پذيري منطقه ............ 195

شکل 6-1- رگرسيون خطي دو جانبه بين متغيرهاي همجواري وآسيب پذيري کلي 201

شکل 6-2- رگرسيون خطي دو جانبه بين متغيرهاي همجواري و وسعت آسيب پذيري 201

شکل 6-3- رگرسيون خطي دو جانبه بين متغيرهاي همجواري و جمعيت آسيب پذيري 202

شکل 6-4- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم ساختماني و آسيب پذيري کل 206

شکل 6-5- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم ساختماني و آسيب پذيري جمعيتي 206

شکل 6-6- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم ساختماني و وسعت آسيب پذيري 207

شکل 6-7- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم ساختماني و تراکم جمعيتي 207

شکل 6-8- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم جمعيتي و وسعت آسيب پذيري 208

شکل 6-9- رگرسيون خطي دو جانبه بين تراکم جمعيتي و آسيب پذيري جمعيتي 208

شکل 6-10- رگرسيون خطي دو جانبه بين نوع مصالح و آسيب پذيري کلي 211

شکل 6-10- رگرسيون خطي دو جانبه بين نوع مصالح و وسعت آسيب پذيري 211

شکل 6-11- رگرسيون خطي دو جانبه بين نوع مصالح و آسيب پذيري جمعيتي 212

شکل 6-12- رگرسيون خطي دو جانبه بين نوع مصالح و عمربنا

.................................................... 212

شکل 6-13- رگرسيون خطي دو جانبه بين عمر بنا و آسيب پذيري جمعيتي 214

شکل 6-14- رگرسيون خطي دو جانبه بين عمر بنا و وسعت آسيب پذيري 214

شکل 6-15- رگرسيون خطي دو جانبه بين عمر بنا و آسيب پذيري کلي 215

 

فصل اول

كليات طرح تحقيق

1-1- مقدمه

از زمان شروع نگارش پايان نامة حاضر، چندين زلزلة هولناک از جمله در کشور هائيتي که حدود 30000 نفر کشته و مجروح به جاي گذاشت و علاوه بر آن منجر به پيامدهاي اجتماعي، اقتصادي زيادي مانند به غارت رفتن اموال مردم، بي سرپرست شدن کودکان، تخريب ساختمان ها و وارد آمدن خسارات مالي و تلفات جاني شد، اتفاق افتاده است. در ساير کشورها از جمله کشور ايران نيز زلزله هاي خفيف ولي با شمار زيادي در شهرهاي کرمان، زرند و ... روي داده است. همة اينها در حالي است که ما هنوز فاجعة مصيبت بار زلزلة بم در اذهان وجود دارد، ولي با اين وجود علي رغم بحث ها و هشدارهاي زياد از طرف مسئولان، کارشناسان و متخصصين، اقدامات بنيادي يا کاربردي زيادي در کشور هنوز صورت نگرفته است. به جز برخي اقدامات دولت و شهرداري ها در شهرهاي کشور نظير اقدامات اعتباري براي نوسازي و بهسازي بافت هاي فرسوده، تاکيد بر مقاوم سازي ساختمان‌هاي نوساز و ... که در حد کافي نبوده است. اين در حالي است که امروزه نگرش به مخاطرات طبيعي و مديريت بحران از جمله زلزله، سيل و ساير مخاطرات که همه روزه بر تعداد آنها افزوده مي شود، از ديدي يک جانبه و صرف تأکيد بر مقاوم سازي ساختمان ها و ايجاد پايگاه هاي امداد و نجات چند منظوره به نگرشي همه جانبه و کلي نگر تغيير يافته است. بنابراين راهبردهايي متناسب با اين رويکرد سيستمي و همه جانبه نيز ضروري خواهد بود. در پژوهش حاضر سعي شده با گردآوري ديدگاه ها و رويکردهاي حاکم بر موضوع مخاطرات طبيعي چه در کشور هاي توسعه يافته و چه در کشورهاي در حال توسعه، رويکرد غالب و جديدي را که در کشورهاي پيشرفته عملياتي شده و جا افتاده است، معرفي کرده و با استفاده از روش ها و تکنيک هاي جديد برنامه ريزي شهري به ارائة راهبردهاي لازم در خصوص نحوة برخورد با مخاطرات طبيعي نظير زلزله بپردازد که البته اين موضوع با در نظر گرفتن شرايط و امکانات موجود در کشورهاي نظير کشور ما امکان پذير خواهد بود.

در اين فصل ابتدا به بيان مسألة زلزله و اهميت توجه به آن در کشور زلزله خيزي همچون ايران پرداخته شده و سپس به تحقيقات و مطالعات بنيادين و کاربردي انجام شده در ايران و ساير نقاط جهان اشاره شده است. در ادامه، تلاش مي‌شود ضمن بيان اهداف، فرضيات و سؤالات اصلي تحقيق، اهميت و ارزش مسأله، روش‌هاي گردآوري و تجزيه و تحليل اطلاعات، محدوديت‌ها و کاربردهاي تحقيق مورد بررسي قرار گيرد.

1-2- بيان مسأله

زلزله به عنوان يک پديدۀ طبيعي به خودي خود، نتايج نامطلوبي در پي ندارد. آنچه از اين پديده يک فاجعه مي‌سازد، عدم پيشگيري از تأثير آن و عدم آمادگي جهت مقابله با عواقب آن است. خطرات زلزله در 4 مقوله و گروه دسته بندي شده‌اند:

- تکان خوردن و لرزش زمين

- شکستگي و جابجاشدگي زمين

- تسونامي[1]

- خطرات ثانوي (از جمله بهمن‌ها، روانه‌هاي گلي و ريزشها، نشست متفاوت زمين و گدازش خاک، سيلاب‌هاي ناشي از شکستن سدها و حصارها و آتش سوزيها)

هر شهر يا ناحيه توسعه يافته شهري، ممکن است توسط اين خطرات تهديد شوند، تلفات ناشي از زلزله‌هاي اخير در نواحي شهري زياد بوده است. زلزله 1976 تانگ شان[2] در چين 250 هزار نفر را به کشتن داد؛ زلزله 1990 در رودبار ايران 40 هزار نفر را کشت؛ زلزله 1991 در اسپيتاک[3] ارمنستان 25 هزار نفر را کشت و يا در بم در 1382 زلزله نزديک به 35 هزار نفر را کشت. رشد سريع شهرهاي جهان چنين بحران‌هايي را دردناک‌تر و فراوان‌تر مي‌سازد. اين امر به طور واضح مشخص شده است که نتايج و پيامدهاي خطرات طبيعي به ويژه زلزله در نواحي شهري در حال افزايش هستند (قديري، 1381: 2). برنامه‌ريزان در برنامه‌ريزي توسعه روي آسيب‌پذيري شهرها تأکيد بسياري دارند. زيرا در شهرها به دليل بالا بودن تمرکز جمعيت، فعاليت‌ها، سرمايه‌ها و مکان گزيني بسياري از تأسيسات زيربنايي و رو بنايي با رخداد يکي از بلاياي طبيعي به خصوص زلزله تلفات جاني و مالي بيشتري را نشان خواهد داد.

مهار نمودن طبيعت و غلبه بر نيروهاي آسيب‌رسان از ابتداي خلقت جوهرة اصلي تلاش و مبارزه بشر را براي بقا و ادامه حيات تشکيل مي‌داده است، انسان همواره در حال مقابله و ستيز مستمر با مخاطرات طبيعي با هدف کاهش خسارات و آسيب‌هاي ناشي از آن بوده است. اين در حالي است که بر خلاف نيروهاي طبيعي آسيب‌رسان با اثر مستمر و در عين حال قابل پيش‌بيني، مقابله انسان با نيروهاي طبيعي و سوانح غيرمستمر و غيرقابل پيش‌بيني مانند زلزله تنها معطوف به بعد از وقوع آنها مي‌گرديده، زماني که از هستي او چيز زيادي براي نجات دادن باقي نمي‌مانده است.

تجربه وقوع زلزله در ايران و ديگر کشورها مؤيد اين حقيقت است که اين سانحه طبيعي علاوه بر تخريب وسيع ابنيه و ابعاد گسترده تلفات جاني در هنگام و بعد از وقوع زلزله با نارسا

1 Tsunamis

2 Tangshan

3 Spitak